BIPO long tulait i bruk, ol lain bilong singautim sak i kalap long kanu bilong ol.

Ol dispela pipel bilong Nu Ailan i bin wok planti wik na de long redi long dispela bikpela de.

Ol i bilas long ol tumbuna bilas na pentim skin bilong ol long retpela pent na ol i pul long 20 kanu i go aut long Bismark solwara inap ol i no moa lukim bikples.

Long taim ol i kamap long ples bilong singautim sak, ol i singsing long ol sak na paitim ol nekles we i gat sel bilong kokonas na ol blakpela sid long putim ol sak i kam.

Wok bilong holim ol sak em i no isi. Ol sak i save paitim solwara na traim long kaikai man, tasol ol man i save holim tupela o tripela sak na kisim ol go bek long ples long kaikai.

Sapos ol i holim ol liklik sak, bai ol i larim i go bek long solwara.

Ol man i mas was gut long taim ol i mekim wok bilong holim ol sak. Tasol wanpela bikman bilong Kuk wanpisin, Sif Pawut i tok sapos ol man i bin redi gut, bai ol i no inap long pret.

"Long taim sak i kam antap, bai em i no inap long kaikai yu bikos yu i gat was pinis,” Sif Pawut said.

"Mipela i bilip ol tumbuna bai i was long yu. Olgeta spirit bai i apim na was long yu long solwara."

Long taim ol is tap long solwara, ol dispela lain i winim taur long toksave long ol lain long ples long wanem samting i kamap long wok bilong holim ol sak. Ol manmeri husat i wet i stap long nambis i harim bai ol i save.

Wan wan man tasol i save mekim dispela wok bilong singautim ol sak. Dispela wok bilong singautim ol sak em i stap long bipo yet long taim bilong ol tumbuna na ol i save wokim long ol spesel taim tasol.

"Dispela em i mak bilong kalsa bilong mipela, "Sif Pawut i tok.

Tupela wik i go pinis, i bin gat wanpela nupela samting i kamap.

Ol dispela lain i laik soim olsem ol i pret long nupela maining long solwara bai inap long bagarapim laip bilong ol.

"Long taim wok bilong seabed main i kamap, bai ol i bagarapim olgeta dispela ples na mipela tu,” Aif Pawut i tok.

Husat ol lain bilong singautim ol sak?

Kastom i tok ol dispela lain bilong singautim ol sak i mas ol man tasol.

Tupela mun bipo long ol i go singautim ol sak, ol i mas tambu long kaikai mit bilong wail pik o kindam na ol i mas hapim kaikai.

Ol man i mas go stap ol yet longwe long ples na i tambu tru long slip wantaim meri long dispela taim.

"Ol i mas go stap long bus long ples we mipela i tok 'tareyu' long tokples bilong mipela," Sheillah India, vais presiden bilong Tikana lokal gavman long Nu Ailan i tok.

"Ol i no inap stap wantaim ol meri o mama o ol yangpela meri. I tambu long ol i toktok wantaim ol meri."

I tambu tu long ol man i kaikai ol samting ol meri i bin kukim, ol man yet i mas kukim kaikai bilong ol.

"Olgeta yet i mas stap long haus man long wokim kastom wok na i no ken kaikai bipo long ol i go aut long singautim ol sak, " Sif Pawut i tok.

"Sapos yu no mekim olsem bai yu bagarapim dispela wok."

Ol pipel bilong Nu Ailan i save tok ol sak em ol “smatpela enimal” bikos ol i ken smellim ol lain husat i gat tingting nogut.

Sapos man bilong singautim sak i bin stap gut, bai em i kisim sak na olgeta lain bai amamas long dispela abus.

Las wik long taim ol i bin go singautim ol sak, wanpela man tasol i bin holim wanpela sak- na Sif Pawut i bilip olsem planti ol lain i no bin bihainim gut kastom bilong redi na ol i bin go aut.

"Tude ol pipel i ting dispela em i wanpela samting long mekim long fri taim bilong ol, “emi tok.

Bismarck Sea, long hap bilong Nu Ailan em ples we ol bai testim seabed maining.

Dispela maining ventsa ol i kolim Solwara 1, em wanpela kampani bilong Kanada ol i kolim Nautilus i go pas long en. Nesenel gavman i givim tokorait long ol mekim wok bilong painim ol samting i stap aninit long Bismarck solwara.

Bikpela intenesenel protes i bin kamap long dispela projek na ol i bin stopim long 2019. I gat plen bilong kamapim dispela kain ol main long ol arapela kantri long Pasifik.

Long mun Jun, Nauru i laik kamapim dispela kain main na i givim ol kampani tupela yia long mekim ol wokpainim.

Ol dispela lain long Nu Ailan i laik gavman i mas putim tambu lonbg dispela na stopim kain main olsem i kamap long solwara bilong ol.

"Mipela i pait long stopim maining i kamap long solwara,” Sif Pawut i tok.

"Em bai bagarapim dispela wok bilong singautim ol sak."

Oigen Schulze, wanpela konsevesenis long Nu Ailan i tok seabed maining bai bagarapim laip bilong ol pipel bilong em.

"Toksave em i isi long harim na save, – divelopmen i no bilong bagarapim laip na envairomen bilong mipela," Mista Schulze i tok.

Em i tok sapos ol lain bilong singautim sak i no mekim dispela wok bikos long deep sea maining, bai i bagarapim ol komyuniti bilong ol.

"Kalsa e mi bikpela stia long laip bilong Nu Ailan na laip bilong ol...sapos yu kilim kalsa bai yu kilim ol pipel.”

Hida Wayne i raitim