LAIP i gat kain kain singaut bilong em.

Yu ken plen long wokim wanpela samting o i laik kamap wanpela man o meri long sampela wok tasol sampela taim dispela bai senis.

Dispela i stori bilong wanpela man i tren long kamap dokta boi tasol nau i kamap wanpela bikpela didiman na bisnisman long Okapa distrik long Isten Hailans.

Dispela man em Tony Tokah bilong ples Yasubi long Okapa distrik.

Em i bin skul long kamap heltwoka o helt ekstensen opisa (HEO), tasol dispela bikpela laik bilong em i bin senis taim em i bin ritim wanpela buk em i kisim long rabis dram long Goroka taun we wanpela longlong man i bin tromoi.

Bipo long Tokah i kamap kopi bisnisman, olsem wanpela yangpela man em i pinisim praimeri skul bilong em long Okapa Praimeri Skul na kisim ofa long i go long wokim Gret 9 na 10 bilong em long Okapa Haiskul long 1989 na 1990.

Taim em i greduet long Okapa Haiskul long pinis bilong 1990, em i aplai long go skul long Madang Tisa Koles.

Em i go skul liklik taim tasol na sik i kisim em. Em i lusim skul long liklik hap taim na kisim sip i go long Popondetta, Noten Provins.

“Mi Hailans man, laip antap long sip na solwara i nupela long mi. Taim sip i ran na seksek na i go antap na kamdaun, man bel bilong mi i kirap na mi pret nogut. Mi traut na ting mi bai dai.

“Mi tingting i go bek na wari olsem mi lusim skul.”

Tasol Tokah i no dai na i go kamap long Popendetta na bungim sampela wantok bilong em.

Long 1990 na 1991, em i bin i stap long Popondetta.

Bihain long dispela em go bek long Madang Tisa Koles.

Taim em i kamap long koles, ol adventis (Adventist Student Association) sumatin bilong Isten Hailans long dispela koles i makim em long kamap lida bilong ol, na em i wanbel na amamas tru long kisim dispela namba long go pas long ol sumatin bilong provins.

Em i skul yet long Madang Tisa koles na aplai long Paramedikal Skul long Pot Mosbi we em i kisim ples long stadi long 1993 i go long 1995.

Namel long dispela ol yia Tokah i save go long Goroka na wokim praktikal long bikpela Goroka Base Jenerel haus sik.

Long 1996 Tokah i greduet long Paramed skul na i go bek long statim wok olsem wanpela helt woka long Lufa Helt Senta long Lufa distrik Isten Hailans provins.

Em i bin wok inap long 2000 na bihain em i go long Onamuga Helt Senta long Kainantu we dispela i stap klostu long ples bilong em long Yasubi hauslain long Okapa distrik.

Bihain liklik long 2001, em i go bek long Lufa Helt Senta na long 2003 em i go long Nupuru Helt Senta.

Dispela helt senta i stap insait long Lufa distrik long Isten Hailans Provins yet.

Tokah i bin wok long Nupuru Helt Senta inap long taim em i kisim pomosen i go long level bilong Helt Ekstensen Opisa (HEO).

“Dispela promosen i mekim na mi ting olsem mi kamap wanpela bikman long helt sekta long distrik level. Mi amamas tru bikos bihain long 10-pela yia, dispela promosen em i kamap,” Tokah i tok.

Long 2009 taim em i bin i stap yet long wok, em i kisim dispela tingting we em i ting, ‘edukesen na skul em i no pinis, em i stap yet’.

Olsem na em i aplai long stadi long kamap tisa bilong helt edukesen long Yunivesiti bilong Goroka (UoG).

Na yunivesiti i kisim em long go skul.

“Taim mi kamap na stadi long UoG, mi kisim liklik malolo na i go raun long Goroka taun,” Tokah i tok.

“Long dispela hap mi lukim wanpela longlong man i holim wanpela buk o sampela hap kain pepa long han bilong em.

“Em i tromoi dispela pepa i go long rabis dram. Mi no bin save olsem dispela buk bai senisim laip bilong mi.

“Longlong man i tromoi buk i go antap long ol buai spet na ol arapela pipia.

“Sampela kain tingting i kisim mi long save as longlong man i mas holim pepa we luksave long laip tru i olsem pepa em i samting nating.

“Kain tingting i kisim mi na mi laik save tasol long wanem samting i mekim na dispela pepa i spesel long longlong man.

“Mi i no bin wari sapos em i rabis bin o nogat, mi go kisim tasol dispela pepa.

“Taim mi lukluk na kisim, mi lukim em i buk na taitel bilong em i rit ‘Be Your Own Boss’.

“Mi klinim ol buai spet na ol arapela pipia na kisim i go bek long kempus. Dispela taim em long 2009.

“Mi bin ritim dispela buk na pinisim olgeta tasol ol toktok i stap insait i sutim bel bilong mi na mi ritim planti taim moa long bihain taim.

“Mi ritim na olgeta stori Tiri Kuimbakul i raitim i stap long tingting bilong mi.”

Taim dispela buk i kirapim tingting bilong Tokah, em i kisim narapela kain strong na lusim skul long UoG.

Em i lusim UoG namel long 2011 na long dispela taim yet em i pinis wok olsem helt ekstensen opisa na kisim K9000 olsem pinis pe bilong em.

Em i tingting strong long em i mas kirapim sampela wok.

“Mi go bek long ples bilong mi long Yasubi long Okapa distrik,” Tokah i tok.

“Namba wan samting mi laik long statim em bilong baim kopi.

Long wankain taim Tokah i laik baim wanpela kar long helpim em long mekim wok.

“Mi tok tenkyu long Papa God long salim wanpela man long salim seken han 4-Wil Draiv kar na em i salim long mi long K25,000.

“Mani mi baim kar i kam long liklik sevings mi gat long em.

“Wantaim K9000 mi skelim mi ken baim ol kopi long ol lokal kopi fama na groa long Okapa distrik long dispela mani.

Tasol sampela tingting tu i bin kamap olsem, nogut wok em i laik kamapim bai pundaun o bagarap olsem na em na famili bilong em bai bungim taim nogut.

Tasol dispela tingting bilong “Be Your Own Boss’ i strongim em moa yet.

“Bihain long dispela mi stat long baim kopi, mi kamapim 8-pela bikpela drai patsmen kopi beg na kisim i go long salim long bikpela intenesenel kampani i save salim kopi, Monpi ‘Coffee Exports’ long Goroka.

Tokam i stat wantaim 8-pela beg na i kisim gutpela mani. Em i stat long baim moa kopi na i no longtaim em i lukim olsem em i wanpela bikpela kopi saplaia long Monpi “Coffee Exports”.

Tokah i mekim olsem i go na long 2013, Monpi kampani i luksave long em na i awodim em pemit o laisens bilong drai mil.

Wantaim dispela we i ken strongim wok bilong kopi bisnis.

Bikos Tokah i stat long kamapim bikpela bisnis long baim kopi, ol lokal lain long ol Hailans na viles long Okapa, i paitim toktok wantaim ol menesmen bilong Monpi kampani long kisim masin bilong prosesim na draim ol kopi.

Tasol Monpi kampani i no lukluk long helpim em long baim masin, olsem na em i go long narapela kopi ekspot kampani, em New Guinea Highlands Coffee Exports na bringim ol kopi bilong em i go long dispela kampani.

“Ol kopi bilong mi wantaim ol lain bilong mi long Okapa em ogenik na kwaliti kopi, olsem na ol bikpela kopi ekspot kampani husat i save laikim dispela kain kopi i save i gat laik long holim mi strong we mi i ken yusim wantaim mak bilong kwaliti kopi,” Tokah i tok.

Em i tok taim em i go na pas wantaim New Guinea Highlands Coffee ekspot kampani, Monpi kampani i kamap wantaim sampela tingting long kisim em bek.

“Na mi tokim menesmen bilong Monpi kampani olsem, sapos yupela laikim mi long i go bek na saplaim ol kopi bilong mi long yupela, orait yupela i mas wanbel long askim bilong mi long kisim liklik dinau mani long baim wanpela bikpela kar.

Na ol i wanbel na baim wanpela bikpela kar na givim mi long mekim wok bilong kopi bisnis bilong mi. Na insait yet long wanpela yia, mi bekim bek dispela dinau mani bilong baim kar.

Long dispela taim mi kamapim gutpela nem o pasin bilong wok wantaim dispela tupela kopi kampani.

Tokah i tok driman bilong em long kisim prosesing masin bilong draim kopi em i kamap tru long 2015 taim Monpi kampani i wanbel na tok orait long baim dispela masin.

“Monpi kampani baim dispela masin na karim i go na putim long eria bilong mi long Yasubi long Okapa long 2015.

“Wantaim kopi masin Monpi i no go na putim ap nating, nogat. Em olsem mi dinau long ol long kisim dispela masin bilong mi.

“Lukluk i go bek, mani mi kisim long wan wan yia, dinau bilong dispela prosesing masin em mi pinisim long 2017.

“Na dispela em i kamap olsem wanpela bikpela samting long ol lokal pipel bilong Yasubi na Okapa distrik, long wanem, ol bai kisim bikpela helpim tu long dispela masin na wok bilong kopi long distrik,” Tokah i tok.

Em i tok, taim em i lukluk i go long edukesen bilong ol liklik pikinini long hap em i stap na operet, em i lukim olsem em i gat bikpela nid i stap bilong skul.

Olsem na em i kirapim tu wanpela elementeri skul long kisim ol liklik pikinini na skulim ol.

Na i no em tasol, em i gat sampela tingting tu long kamapim ol arapela samting we bai i ken helpim ol pipel long ples bilong em long Yasubi na Okapa.