GRAUN i save holim ol pipel na i givim laip long ol. Yumi olgeta asples pipel bilong Papua Niugini i gat graun bilong yumi. Ol tumbuna bilong yumi i papagraun o mamagraun na yumi ol jeneresen bilong tude i karim nem bilong graun bilong yumi. Yumi klia long stori bilong graun bilong yumi na yumi save long nem na mak bilong graun bilong yumi.

Tasol stori bilong graun na papa bilong graun i senis tude. Bipo, nesenel gavman i bin holim 3 pesen bilong graun em kolonial gavman bilong bipo i bin “baim” long ol tumbuna bilong yumi, o i kisim long 99 yia lis, na narapela 97 pesen i stap yet long han bilong ol kastomeri papagraun.

Dispela mak i senis long las 60 yia we long ol ples i stap klostu long taun, sampela papagraun i stat long salim graun bilong ol. Na long taim nesenel gavman i bin statim program ol i kolim Spesel Egrikalsa Bisnis Lis (SABL) bikpela hap graun tru long ol ples i bin go long han bilong ol ovasis investa long 99 yia lis, bilong kirapim ol bikpela egrikalsa bisnis. Sori tru, bikpela hevi i bin kamap long dispela SABL program. Ol papagraun i kamap olsem ol rabisman na graun bilong ol i lus. Bihain long planti komplen, nesenel gavman i bin kirapim wanpela komisin ov inkwairi long glasim dispela SABL program. Tasol i kam inap nau i no gat wanpela gutpela bekim i kamap long ol wok painim dispela inkwairi i bin putim long ripot bilong en.

Tude, yumi lukim bikpela hevi gen i kamap long dispela 3 pesen graun nesenel gavman i papa long en. Ol kastomeri papagraun i sutim tok long nesenel gavman i givim baksait long ol na i salim graun bilong ol long narapela lain. Planti ol setelmen arere long taun i wok long kamap long ol dispela “alienated land” bilong nesenel gavman. Na long sampela ples, ol kon lain i wok long paulim na salim gen dispela graun i go long ol bisnisman. Dispela hevi bilong “land grabbing” i wok long kamap long Nesenel Kepital Distrik na long Lae siti na sampel arapela provins.

Las wik gavana bilong Sentral wantaim ol arapela lida bilong provins i sutim tok long Nesenel Kepital Distrik Komisin (NCDC) i baim graun long mak insait long Sentral provins long wokim wanpela foa lein rot na sampela bisnis. Long dispela taim tu, ol masin i bin go insait long dispela eria na brukim ol haus em ol pipel i bin baim blok long dispela eria na sindaun long en.

Tripela yia i go pinis, i bin gat ripot i kamap long ol lain i paulim graun long Manumanu, Sentral provnins, we nesenel gavman i laik muvim PNG Difens Fos i go stap long en. Ol papagraun long dispela hap i bin kirap nogut long dispela plen na tok ol i no bin salim graun bilong ol long gavman. Las wik memba bilong Kairuku-Hiri i bin askim nesenel gavman long givim bek dispela graun long Manumanu i go bek long ol pipel bilong em.

Hevi bilong graun long PNG em i no nupela samting. Olgeta mun i gat nius i save kamap long ol papagraun i salensim nesenel gavman o wanpela kampani o wanpela bisinisman long graun.

Dispela hevi bilong graun i kam bek gen long nesenel Dipatmen bilong Lens. Ol i mekim wanem kain wok long lukautim propeti bilong nesenel gavman? Ol i mekim wanem long lukautim gut ol taitel bilong graun i gat disput long en? Planti ol dispela 3 pesen alienated land nesenel gavman i papa long en nau, i winim moa long 100 yia. Sampela em taitel bilong ol i paul insait long failing sistem bilong Lens Dipatmen olsem na nesenel gavman i no klia long sais bilong graun na wanem kain agrimen ol i bin sainim bipo.

Wanpela as bilong hevi i kamap long graun em bikos i no gat transparensi long taim nesenel gavman o wanpela gavman dipatmen i laik salim graun o propeti bilong en. Ol i no putim pablik toksave wantaim mep bilong graun long niuspepa we ol pablik i ken lukim na save. Sapos i gat disput orait ol i ken hariap long autim wari bilong ol. Planti taim i no gat pablik toksave na dispela i ken opim rot bilong korapsen, we ol kon lain i kam insait isi tasol na paulim graun.

Graun i sot nau long ol kain siti olsem NCD na i no longtaim bai ol arapela provinsal gavman tu i pilim wankain hevi. Kantri i nidim graun long kamapim divelopmen. Tasol i mas gat stretpela rot bilong kisim graun na kamapim ol dispela divelopmen. Stretim ol hevi i stap nau na opim rot long wokbung wantaim ol papagraun na provinsal gavman long kamapim ol gutpela siti na taun bilong yumi we olgeta stekholda bai i benefit na i no wanpela bisnisman tasol.