GREN Sif Sir Michael Somare i mekim bikpela wok long histori bilong Papua Niugini.

Husat i bin save long dispela man husat mama i bin karim long Rabaul, Is Nu Briten 9 Epril, 1936.

Em i go pas long kamapim kantri we i no wankain olsem ol arapela kantri long wol?

Long laip bilong em, mi laik tok olsem mi bin wokabaut wantaim em.

Mitupela wantaim ol pipel i ilektim mitupela i go long Namba Tu Haus ov Asembli long 1968. 

Mi no inap bilipim, dispela em long 1968, Sir Michael.  Dispela bai 53 krismas nau, mitupela i save long mitupela yet. Em moa long 50 yia... hat long bilipim olsem sampela taim mi kamap draiva bilong em.

Mi tingim gut dispela ol de bilong bipo.  Em ol de bilong traim na save, ol de bilong driman na traim, ol de we mipela inap long mekim samting we mipela inap driman long mekim. Na mipela i kisim olgeta luksave na sapot bilong ol manmeri.

Na mitupela i serim samting we i luk namba wan taim olsem gutpela driman – olsem dispela ol teritori bilong Papua na Niugini i mas bung wantaim, tasol i mas bung wantaim olsem Independen Kantri, olsem memba bilong ol kantri long wol, sanap long lek bilong mipela yet, wankain olsem ol arapela kantri long wol. 

Pastaim em i liklik grup we i soim rot.   Wanpela liklik grup bilong ol lain bilong driman, husat i serim wanpela driman.   Dispela i kisim Sir Michael, Pangu Pati na insait long dispela em Sir John Guise, Sir John Kaputin, Albert Maori Kiki, Sir Barry Holloway, Cecil Abel, Tony Voutas, mi yet wantaim People’s Progress Pati na ol arapela lida olsem Sir Peter Lus, Sir Donatus Mola, John Maneke na Paulias Arek.

Mipela i kamapim Gavman bihain long Namba Tri Haus ov Asembi ileksen long 1972. Pangu na PPP i sanap wantaim we dispela i kisim mipela i go long kisim Independens.  Sir Michael i kamap Sif Minista i go pas na mi olsem Minista bilong Intenel Fainens (Enjinia) long enjin rum aninit.    

Na mipela go daun.

Mipela i mekim wok stret. Na oloboi! Ol i bin gat wok long mekim.

Mipela i mas skelim long kain Gavman mipela i laik kisim.   Mipela i mas kamapim Mama Lo. Mipela i mas lukim olsem mipela i gat mani long sanap bilong mipela yet na dispela mipela i mas kamapim sentrel benk we bai kisim ples bilong Komenwel Benk na kamapim benk bilong mipela em Papua Niugini Benking Koporesen (PNGBC) na yes, karensi bilong mipela yet. Mipela i mas tokaut klia long mipela yet bipo long ol bikpela bodi long wol olsem Yunaited Nesens, Wol Benk na Intanesenel Monitari Fan (IMF).

Tasol mipela i mekim. Na insait long dispela Sir Michael i Sif bilong mipela. Sir Michael i kepten bilong mipela, kepten bilong Sip bilong Kantri.  Em i stiaim mipela long taim nogut,        i karamapim mipela na i kisim mipela i kam kamap gut long kisim Independens.

Na mipela i no ken lukdaun long mak bilong ol samting em i kamap long em.  No ken lus tingting long hat wok i kamap long kisim dispela.  Tingim mipela i traim long bungim kantri we i gat planti tausen kalsa. Moa long 800 tok ples. Dispela i bin ples we wan wan traib na klen i save laik traim strong bilong ol yet na we sampela taim hevi i save kamap moa long wok bung na bel gut pasin i stap.

Dispela i no ples bilong wanpela, tupela o tripela lain tasol, i no ples we wan wan lain i serim kalsa na bilip. No gat.

Teritori bilong Papua na Niugini – o Papua Niugini – i luk olsem i wanpela ples we planti ol kalsa i bung wantaim tasol em ol sosaiti husat i stap bilong ol yet.

Traim tingting long dispela.  Taim Papua Niugini i join wantaim Yunaited Nesens long 1975 em i gat namba bilong ol memba olsem 144.

Tasol Teritori bilong Papua na Niugini i gat moa long tausen wan wan ol kantri, tausen narapela narapela ol kalsa we ol gat tok ples bilong ol yet.

Nau em i olsem Tawa bilong Babel. Na dispela em Sir Michael Somare i traim long skelim na bungim wantaim dispela teritori, Papua na Niugini. Tasol Sir Michael i kepten na em i gat kontrol o strong.

Hamas bilong yupela i ken tingim krai bilong Nu Ailan man Johnson Bilip we i tok long bruk i go, Bogenvil Independens muvmen na Papua Besena?                                                      

Trupela samting em kantri bilong mipela i wok long bruk bruk bipo long em i kam bung wanpela. Bikos long kain sindaun em i bin hat liklik long mipela bung wantaim long kisim Independens. Em i laik husat i bin wok longtaim wantaim em long olsem faivpela i go long 10-pela krismas.  

Na mipela – olgeta Papua Niugini – i lukim Michael Somare i go pas long mipela na i stap long kontrol.

Em i kisim mipela i kam bung wantaim bihain long 1972 Jeneral Ileksen na bihain long 1973, em i kisim Self-Gavman na wantaim strongpela tingting i kisim Independens. 

Sir Michael i gat save long lukim olsem long kamapim wanpela kantri long planti ol tausen kalsa, yumi mas gat ol manmeri long planti hap bilong kantri.

Sir Michael oltaim i nesenelis.  Em i kisim ol manmeri olsem Albert Maori Kiki bilong Galp long Papua sait. Em i bringim Pater John Momis long Bogenvil long kamap Minista  bilong Disentrelaisesen bipo long Independens na mi yet na John Kaputin long Niugini Ailans na Iambaki Okuk na Thomas Kavali bilong Hailans.

Mipela i save olsem sapos kantri i bruk, kantri bilong mipela bai kamap Papua na Niugini na kantri bilong Bogenvil, na mipela bai lus.  Mipela i laikim wanpela na narapela.  Tasol moa long dispela, mipela i laikim strongpela lida na mipela i laikim wanpela man husat 100 pesen laik long yunaitim, laikim fridom na indipenden nesen bilong Papua Niugini.

Sir Michael em dispela man i bin bringim fridom long ol pipel na kantri.

Olgeta pipel i save Sir Michael na mi i save gat narapela narapela tingting. Sampela taim mitupela i no save wanbel long sampela samting. 

Na dispela em i ples klia taim yu gat ol strongpela man husat i gat ol tingting na i bruk long 7 Novemba, 1978. Dispela em i wanpela sori de mi ken tingim long poroman wok politik bilong mitupela.

Ol bel hevi bilong mitupela em long taim mitupela i ting long rot we mitupela i laik bai kantri bilong mipela i mas kamap gutpela.  Tasol antap long olgeta dispela ol tingting mitupela em ol gutpela poroman na gat famili rilesen na rispek i stap namel long mitupela.

Bel hevi bilong mitupela i bin oltaim long wanem samting mitupela i mas mekim na i no bihain taim long ol samting.  Mitupela oltaim i gat wankain ol as tingting, mitupela wantaim i gat laik long Papua Niugini i mas kamap gut. Bruk tingting i kamap long taim we mitupela i makim ol rot long bungim dispela ol as tingting.

Mi salutim Sir Michael Somare, kepten bilong Sip bilong kantri.

Mi laik tok klia olsem em i bin gutpela long mi long mitupela i wokabaut wantaim long moa long 50 yia na mitupela i tok stap bilong demokrasi na yuniti bilong PNG i stap long gutpela ol yangpela lida long ol i mas bringim dispela pawa long Waigani i go long ol provins na ol distrik.

God i ken blesim Sir Michael Somare na Ledi Veronica na famili we em oltaim i save lusim.

Nau God i kisim bek dispela man na God i ken blesim Papua Niugini.